zabytek miesiąca
Rok 2022 rozpoczynamy w naszym muzealnym cyklu zabytkiem ze zbiorów Działu Sztuki: Wilhelm Burza Scena rodzajowa u zbiegu ul. Pańskiej i Rynku w Grudziądzu, 1909
sygn. p.d.: W. Burza. 09 / Graudenz.
papier, akwarela
wys. 38,8 cm, szer. 50 cm
nr inw. MG/M/939
Akwarela do 6 marca 2022 r. jest eksponowana w Gmachu Głównym Muzeum na wystawie czasowej „Wilhelm Burza. W 150. rocznicę urodzin”.
24 grudnia 2021 roku minęło 150 lat od narodzin Wilhelma Burzy, artysty, którego prace stanowią niezwykle cenny dokument miejskiej ikonografii.
Miłym akcentem w jubileuszowym roku była możliwość zakupu przez grudziądzkie Muzeum niezwykle ciekawej akwareli z 1909 r. Praca przedstawiają scenę rodzajową u zbiegu ul. Pańskiej i Rynku w Grudziądzu jest świadectwem, iż artysta nie tylko doskonale radził sobie z architekturą miejską, ale posiadł również umiejętność ukazywania sylwetek ludzkich.
Ulica Pańska (niem. Herrenstrasse) swoją nazwę wzięła od Panów – czyli radców miejskich mieszkających dawniej przy tej ulicy. Prezentowana przez nas akwarela to jedna z niewielu prac, gdzie codziennemu życiu mieszkańców Grudziądza Wilhelm Burza poświęca znacznie więcej uwagi. W tym przypadku architektura stanowi tylko tło dla codziennego dnia targowego. Akwarela powstała w 1909 roku i znajduje to swoje potwierdzenie w namalowanej rzeczywistości. Widzimy, że nie ma jeszcze słynnego na całe Pomorze Domu Handlowego braci Korzeniowskich, który oddany został do użytku w 1914 roku. W jego miejscu stały wcześniej dwie kamieniczki, funkcjonujące jako dom handlowy Loefllera. Natomiast w głębi po lewej stronie wkomponowana została strzelista, bardzo elegancka wieża narożnej kamienicy, wybudowanej w 1904 roku. Na początku XX wieku mieścił się tu ekskluzywny dom handlowy Jobtofshona. Budynek po zniszczeniach wojennych odbudowano w znacznie skromniejszej wersji. Artysta znakomicie oddał atmosferę uwiecznionego dnia, akcentując warunki pogodowe – padający deszcz ze śniegiem. Bardzo realistycznie przedstawiono również stroje przechodniów, ukazując różnorodność sukien, narzutek, nakryć głowy czy płaszczy. Szczegółowość przedstawień na jego pracach potwierdza, iż Burza był wybitnym dokumentalistą, który z precyzją i wielkim znawstwem techniki akwarelowej, umiał oddać nie tylko atmosferę, ale także detal. Wszystkie te elementy sam malarz doskonale podsumował w katalogu towarzyszącemu wystawie w 1936 r., opisując siebie następującymi słowami: „Artysta zalicza się do t. zw. "starej szkoły", której główną cechą były: naturalizm rysunku i koloru oraz pedantyczne wykończenie drobiazgów”.
***
Theodor Wilhelm Burza urodził się 24 grudnia 1871 roku w Brodnicy w rodzinie polsko-niemieckiej o wyznaniu ewangelickim. Swoje imię otrzymał po ojcu – najprawdopodobniej dlatego też, aby nie być utożsamianym z seniorem Theodorem, używał drugiego imienia Wilhelm. Po ukończeniu gimnazjum studiował malarstwo, prawdopodobnie w Niemczech. Następnie powrócił na Pomorze i zajął się wykonywaniem polichromii w kościołach ewangelickich oraz szkołach i urzędach. Do Grudziądza przybył pomiędzy 1903 a 1905 rokiem. Początkowo zamieszkał on w kamienicy przy Nonnenstraße 4 (ul. Klasztorna). W kamienicy pod tym samym adresem Otto Jaeschke prowadził sklep z przyborami malarskimi, w witrynach którego Burza wystawiał również swoje obrazy. Artysta zmienił miejsce zamieszkania pomiędzy 1913 a 1924 rokiem. W księdze adresowej z 1924/1925 r. przy nazwisku malarza widnieje już nazwa ulicy Trzeciego Maja 39/40. Analizując księgi adresowe warto zauważyć, iż w jednych Burza był określany jako "Kunstmaler” (artysta malarz), zaś w innych jako „Landschaftsmaler” (pejzażysta).
W latach 1921-1927 Burza pracował jako nauczyciel rysunku w Państwowym Gimnazjum Żeńskim. Równolegle, od 1 września 1922 roku do 30 sierpnia 1931 roku, uczył rysunku w Niemieckim Gimnazjum Koedukacyjnym (tzw. Goetheschule).
Pod koniec 1944 roku Wilhelm Burza zachorował i został przewieziony do jednego ze szpitali na terenie Gdańska. Do tej pory przypuszczano, iż zmarł tam na początku 1945 roku, jednakże najnowsze kwerendy wskazują na jego pobyt ok. 1950 r. w domu opieki w Güntersen (Dolna Saksonia). W chwili obecnej pracownicy grudziądzkiego Muzeum prowadzą badania nad ustaleniem miejsca i daty śmierci artysty.
W zasobach Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu znajduje się 17 prac artysty. Jego dzieła wchodzą również w skład kolekcji Westpreußisches Landesmuseum w Warendorfie, Muzeum w Brodnicy oraz osób prywatnych.
Więcej informacji na temat artysty i jego twórczości znajdą Państwo w publikacji E. Markot-Borkowska, Wilhelm Burza, Grudziądz 2021 oraz na stronie naszego projektu https://grudziadzkastrefakultury.pl/#/ludzie/wilhelm-burza
Tekst: Emilia Markot-Borkowska
Ciekawostki związane z grudziądzkimi tramwajami - fotografia ze zbiorów Działu historii - jest bohaterem grudniowego "Zabytku miesiąca".
Zdjęcie grupowe pracowników i personelu administracyjnego Strassenbahn Graudenz (tramwaje miejskie). Na przodzie widoczny mechanizm tramwaju elektrycznego z tablicami początkowego (Bahnhof – Dworzec) i końcowego (Schwan – Łabędź – obecnie ul. Legionów) przystanku. Na czapkach motorniczych widoczne są numery, odpowiadające kolejnym wagonom. W tle widoczny tramwaj elektryczny, najprawdopodobniej firmy AEG z odkrytymi pomostami. Przedłużona linia do Tarpna została oficjalnie otwarta w 1898 roku, natomiast pierwszy wóz elektryczny w Grudziądzu ruszył na trasę 12 maja 1899 roku. Za tramwajem widoczne zabudowania zajezdni tramwajowej przy ul. Dworcowej, która sukcesywnie była rozbudowywana od 1896 roku. Niestety nie znamy daty wykonania owego zdjęcia, z tego też względu nie wiemy, z jakiej okazji je zrobiono. Fotografia pochodzi z lat 1900 – 1910.
Więcej historii związanych z tramwajami znajdą Państwo w publikacji "Dawne tramwaje Grudziądza", autorstwa Dawida Schoenwalda, którą można kupić w muzelanym sklepiku.
Tekst: Dawid Schoenwald
W listopadzie przyjrzymy się zabytkom z Działu archeologii.
W zbiorach Działu Archeologii znajduje się stale rosnący zbiór zabytków z okresu wpływów rzymskich. Do wyjątkowych należy kolekcja zabytków wydobyta na cmentarzysku w Linowie (stan. 6) na terenie gminy Świecie nad Osą. Na cmentarzysku badania prowadzono w latach 1991-1993 (z inicjatywy Wojciecha Sosnowskiego z Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Toruniu) oraz w latach 2006-2010 z inicjatywy Małgorzata Kurzyńskiej z Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu.
Na tym cmentarzysku, na tle zabytków o charakterze lokalnym, jak zapinki z brązu, naczynia z gliny, wyróżniają się artefakty o zasięgu ponadregionalnym. Do takich należą trzy okucia pasa typu balteus, tj. okucia nakładane na pas, który był typowym pasem wojskowym do troczenia miecza. Pochówek (znaleziony w 2006 r.), w którym zostały odkryte okucia należał do młodego mężczyzny w wieku adultus, tj. 25- 30 lat. Jamę grobu w którym złożono ciało uchwycono na głębokości 40 cm od poziomu współczesnego gruntu. Na tej głębokości odsłonięto wyraźny regularny zarys trumny o wymiarach 250 x 50 cm, miąższości 20 cm (ryc. 1), a 30 cm poniżej zarysu trumny uchwycono szkielet. Szkielet ułożono na wznak z głową na północ, twarzoczaszką na wschód. Kończyny dolne i lewa kończyna górna były wyprostowane, a prawa kończyna górna zgięta. Powyżej czaszki, z lewej strony znajdowało się naczynie, z prawej na wysokości naczynia, grzebień z poroża (ryc. 2- w górnym rzędzie, z lewej strony), obok złącze ogniwkowe (ryc. 2- w górnym rzędzie, z prawej strony). Pod górną szczęką leżało kółko (ryc. 2- w górnym rzędzie- środkowy), poniżej, na klatce piersiowej- zapinka (ryc. 2 - dolny rząd, z prawej), obok poniżej prawego obojczyka – igła (ryc. 2- dolny rząd, z lewej).
Między kośćmi prawej kończyny górnej a żebrami, na wysokości stawu łokciowego, zalegały dwa przylegające do siebie okucia ozdobne (ryc. 2 – środkowy rząd, pierwsze dwa). Przy prawej kości udowej odsłonięto trzecie takie okucie ułożone płasko (ryc. 2- trzeci rząd, okucie z prawej strony). Wszystkie zabytki metalowe zostały wykonane ze stopu miedzi, a trzy okucia pasa dodatkowo zdobione były aplikacjami ze złota i srebra w technice filigranu i granulacji.
Niestety nie zachował się skórzany pas, jednak układ trzech okuć i kółka wskazuje, że pas przełożony był przez lewe ramię i schodził do prawego boku przy którym złączony był ozdobnymi okuciami. Do grobu włożono tylko pas z okuciami, nie włożono miecza, a wiązało się to z rytualnym zakazem wkładania do grobów broni w kulturze wielbarskiej. Zazwyczaj na wysokości bioder noszono dodatkowy pas, do którego przytwierdzona była sakiewka skórzana, w której był grzebień i inne osobiste akcesoria. Tym razem sakiewka (która nie zachowała się) została doczepiona do pasa z tyłu za pomocą złącza ogniwkowego.
Na ilustracji 3 prezentujemy rekonstrukcję podobnych pasów, które zostały znalezione na słynnym bagiennym stanowisku ofiarnym w Danii– Illerup Ådal. Stanowisko to zostało opracowane przez znakomitego archeologa prof. Jørgena Ilkjæra w wielu publikacjach. Ta rekonstrukcja pochodzi z Jego publikacji Illerup Ådal. Czarodziejskie zwierciadło archeologii (Warszawa 2007, s. 89), w tłumaczeniu znakomitego polskiego archeologa – prof. Andrzeja Kokowskiego. Na ilustracji 3 z lewej strony pokazano rekonstrukcje germańskiego pasa do miecza, a z prawej rzymskiego. Pasy te różniły się miedzy sobą następująco, otóż pas germański, opasywał pochwę miecza, trwale doń przynitowaną, natomiast w pasie rzymskim pochwę mocowano za pomocą dwóch guzów z dwoma tarczkami na łączącym je trzpieniu.
W Linowie tarczka główna, większa i jedna mniejsza stykały się na wysokości prawego stawu łokciowego i żeber, na tej wysokości zostały nałożone na pas i go spinały, trzecia tarczka zalegała na wysokości podudzia i mogła być okuciem pochwy miecza. Na podstawie konstrukcji okuć z Linowa, mocowania ich do pasa za pomocą nitów, a także techniki i technologii wytwarzania aplikacji, którymi zostały pokryte należy przypuszczać, że pochodzą z kręgu nadłabskiego (germańskiego), skąd rozchodziły się na północ i na wschód, w tym na terytorium kultury wielbarskiej z którą identyfikowane jest cmentarzysko w Linowie. Cmentarzysko funkcjonowało od II w. do początków V w., a pochówek nr 114 z okuciami jest datowany na końcówkę II w.
Wyposażenie grobu nr 114 można oglądać przez cały listopad na stałej wystawie archeologicznej przy ul. Spichrzowej 13/15, w godzinach otwarcia muzeum.
Literatura:
Jørgen Ilkjær, Illerup Ådal. Czarodziejskie zwierciadło archeologii, Warszawa, 2007, tłumaczenie Andrzej Kokowski.
Małgorzata Kurzyńska, Linowo, stanowisko 6, birytualne cmentarzysko kultury wielbarskiej w północno- wschodniej części ziemi chełmińskiej, Grudziądz- Toruń, 2015.
tekst: Małgorzata Kuzryńska
Przedstawiamy październikowy zabytek miesiąca: polski pistolet ViS samopowtarzalny wz.35, konstrukcji Piotra Wilniewczyca, Jana Skrzypińskiego oraz Feliksa Modzelewskiego.
Pierwotna nazwa pistoletu WiS, utworzona od pierwszych liter nazwisk konstruktorów. Nazwa nie została jednak zaakceptowana przez Wojsko Polskie i nastąpiła zmiana nazwy na Vis (łac. – siła). 
Według wielu fachowców, zajmujących się bronią, pistolet ten jest jednym z najlepszych pistoletów wojskowych, jakie kiedykolwiek zostały wyprodukowane. Znalazł się między innymi i na wyposażeniu polskich kawalerzystów. Wydali oni zresztą o nim bardzo dobre opinie.
Tekst: Mariusz Żebrowski
Zabytek falerystyczny – Tarcza Krym – niemieckie odznaczenie wojskowe - przedstawiamy wrześniowy Zabytek miesiąca!
W zbiorach Gabinetu Numizmatycznego Muzeum, wśród eksponatów o charakterze falerystycznym, znajduje się Tarcza Krym (niem. Krimschild). Jest to ustanowione podczas II wojny światowej niemieckie odznaczenie wojskowe, nadawane żołnierzom, którzy uczestniczyli w działaniach bojowych na Półwyspie Krymskim w okresie od 21 września 1941 r. do 4 lipca 1942 r.
Pomysł utworzenia tarczy należał do dowódcy 11. Armii Wehrmachtu Ericha von Mansteina, który za kampanię krymską otrzymał stopień feldmarszałka. Przepisy dotyczące nadawania odznaczenia, które oprócz żołnierzy niemieckich mogli otrzymać także ich sojusznicy z rumuńskiej 4. Armii, regulował szczegółowo rozkaz szefa Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu (OKW) Wilhelma Keitla z dn. 25 lipca 1942 r. Wnioski o nadania były przyjmowane tylko do końca marca kolejnego roku, a przez kolejne siedem miesięcy tarcza była przyznawana. Wraz z Krimschild żołnierze otrzymywali także jej miniaturę i stosowny dyplom.
Sformułowano sztywne kryteria, jakie musiała spełnić osoba wytypowana do odznaczenia. Wymagano spełnienia przynajmniej jednego z nich:
• udział (nieprzerwany) w kampanii krymskiej przez minimum trzy miesiące,
• odniesienie ran podczas walk, co dodatkowo musiało być potwierdzone otrzymaną odznaką za rany,
• udział w co najmniej jednej z głównych operacji bojowych.
Powyższe warunki służyły uniemożliwieniu nadawania Tarczy Krym osobom faktycznie nie zasłużonym dla przebiegu kampanii, np. oficerom sztabów, którzy składali na terenach walk jedynie krótkie kurtuazyjne wizyty. Trudno podać precyzyjną łączną liczbę nadań. Szacunki pomysłodawcy odznaczenia E. von Mansteina oscylują pomiędzy 200 a 300 tysiącami przyznanych tarcz.
Krimschild to jednostronna tarcza naramienna o dość klasycznym kształcie. Zbliżony jest on do litery „U”, którą zamyka niemiecki orzeł wojskowy ze skrzydłami rozpostartymi lekko poza krawędzie zasadniczej części. W szponach orzeł trzyma wieniec dębowy ze swastyką. W górnym fragmencie, po bokach widnieją lata: 1941 i 1942, oznaczające okres trwania kampanii krymskiej. Dolną część wypełnia przedstawienie mapy Półwyspu Krymskiego, która przekracza granice obramowania tarczy. Na mapie umieszczono napis: KRIM oraz zaznaczono niewielkimi kółeczkami kilka najważniejszych miejsc, a także główne rzeki na półwyspie. Tarczę wykonywano z tłoczonej i oksydowanej blachy metalowej (stalowej lub cynkowej). Oprócz niej całość odznaczenia tworzyły jeszcze trzy elementy – podkładki: z sukna mundurowego, metalowa (usztywniająca) i papierowa.
Prezentowany egzemplarz, przechowywany na co dzień w muzealnym magazynie, ma następujące wymiary: tarcza – 61 x 51 mm (zgodne z przepisowymi) i podkładka – 74 x 61 mm (pewne odstępstwo od litery przepisu). Odznaczenie posiada jedynie resztki po papierowej podkładce. W niezłej formie zachowała się natomiast podkładka sukienna, którą wykonano z zielonoszarego materiału. Oznacza to, że uhonorowany tarczą żołnierz służył w wojskach lądowych (w tym formacjach Waffen-SS). Na egzemplarzu brak sygnatur grawerskich, które prawdopodobnie (w formie odcisku pieczęci) znajdowały się na niezachowanej podkładce papierowej. Tarczę zgodnie z przepisami noszono na lewym rękawie munduru, około 5 cm powyżej łokcia.
Ciekawostką jest fakt przywrócenia przez Republikę Federalną Niemiec w 1957 roku prawa do noszenia tego odznaczenia bojowego żołnierzom nim uhonorowanym. Jednocześnie jednak dokonano denazyfikacji – Tarcza Krym została pozbawiona orła i symbolu swastyki.
opracowanie: Paweł Nastrożny
Drzeworyt – „Matka Boska Chełmińska”
Zygmunt Karolak, 1947 r.
W sierpniu zbiory Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu powiększyły się o drzeworyt dwukolorowy autorstwa artysty grafika Zygmunta Karolaka, który stworzył graficzną wersję najważniejszego dla ziemi chełmińskiej maryjnego przedstawienia Matki Boskiej Bolesnej z Chełmna.